ekolojik denge

Ak.Uzm. Süleyman BAŞLAR - Nurettin ŞAHİN

D.E.U. Buca Eğt. Fak. Biyoloji Anabilim Dalı, İZMİR

Anahtar Kelimeler: Ekolojik Denge, Biyolojik

Çeşitlilik

ÖZET

Ülkemiz, Dünya coğrafyasındaki yeri,iklim ve

topoğrafik özellikleriyle çoğu kendine has birçok

bitki ve hayvan türünü içinde barındırmaktadır.

Günümüzde giderek bozulan ekolojik denge ile birlikte

bu türlerin habitatları da bozulmuş, bazılarında

ise tamamen yok olmuştur. Bu makalede ülkemiz

flora ve fauna'sında yer alıp nesli tükenmiş

veya tükenme tehlike sindeki türler ele alınmıştır.

GİRİŞ

Yerkürede tahrip olan ekolojik denge ile birlikte,

içinde barındırdığı değerler de yok olmaktadır.

Bir canlının doğal olarak yaşayıp çoğaldığı,

neslini devam ettirdiği yer, o türün habitatıdır. Günümüzde

bu alanların bozulması ile içindeki canlı

türlerinin de nesli tükenmektedir.

Dünyadaki bütün türlerin bir çeyreği önümüzdeki

30 yıl içinde tamamen yok olma tehlikesiyle

karşı karşıyadır. Bunun en önemli ve başlıca nedenlerinden

birisi de pek çok türün habitatmın tahrip

edilmesinden kaynaklanmaktadır. Örneğin,

Amazon Ormanları dünyadaki türlerin yarısından

fazlasını barındırmaktadır. Böyle bir tropik ormanda

yapılacak hatalı ve plansız bir faaliyet burada

bulanan türlerin 30 yıl içinde yüzde 5-15'inin tamamen

yok olmasına neden olacaktır

çeşitliliğin azalmasının bir diğer sebebi ise türlerin

ticari değerlerinin olması ve bu doğrultuda tüketil-

1. Biyolojik

EKİM-KASIM-ARALIK 1993 SAYI: 9

Ekoloji

meşinden ileri gelmektedir. Balinadan fillere kadar

bir çok tür, ticari çıkarlar uğruna tehlikeye sokulmuştur.

Diğer taraftan sanayi ve tarım faaliyetlerinin

kirlettiği toprak, hava ve su da pek çok türün

sayısının azalmasına neden olmuştur. Biyolojik

varlıklar, içinde yaşadıkları ekolojik çevreden soyutlanamazlar.

Dolayısıyla tür ve çeşitlerin korunması

sorunu aslında doğal alanların korunması sorunudur.

Türlerin yaşamı, içinde bulundukları

habitatın sağlıklı bir şekilde korunmasına bağlıdır.

Korunacak çevre içinde daha başka bitki ve hayvan

türleri de bulunacaktır. Bu bitki ve hayvan

grubu, ekolojide

oluşturur. Bu bütünün belli doğal sınırları varsa,

örneğin bir dağ veya bir ova gibi, o zaman korunacak

doğal alana

Türkiye, coğrafi yapısı, konumu ve çeşitli

ekolojik şartlarıyla önemli özellikler taşımakta, bu

özelliği ile büyük bir kıtanın belirgin karekterini,

küçük ölçekte de olsa toprakları üzerinde bulundurmaktadır.

Diğer taraftan coğrafi konumu nedeniyle

kıtalar arasında tabii bir köprü durumunda

olan Türkiye'nin fauna ve florası büyük zenginlik

göstermektedir.

Ülkemiz, sahip olduğu iklim, topoğrafik özellikleri

ve korunmuş alanlarıyla bu bölgelere has,

dünyada sadece ülkemizde bulunan ve endemik

tür olarak tanımlanan binlerce canlı türünü barındırmakta

birçok canlı türü içinde hayatını sürdürebileceği

son merkez olmaktadır.

Yüzyılımız özellikle kuş türlerinin neslinin

azaldığı bir dönemdir. Bu makalede hergün sayısına

bir yenisi daha eklenen ve özellikle ülkemiz fauna

ve flora'sında yer alıp nesli tükenmiş veya tükenme

tehlikesindeki türler tanıtılmıştır.

"tür toplulukları" denen bir bütün"ekosistem" denir.

HAYVANLAR ALEMİ

TATLI

SU BALIKLARI

Amik Gölü'nün kurutulmasıyla birlikte birçok

endemik tür yok olmuştur. Abant Gölü'ndeki

bazı dereler üzerinde Gök Kuşağı Alabalığı

gairdneri)

olarak yaşayan

(Salmaüretiminin yapılması, burada endemikSalma trutta abanticus'un

toplu ölümlerine sebep olmaktadır. Aynı şekilde,

Orta Anadolu Bölgesi'nde Hoyran ve Eğridir göllerine

aşılanan Sudak

buradaki tabii türlerin yok olmasına sebep olmuştur

(Lucioperca lucioperca) da

2

.

TUZLUSU BALIKLARI

Engraulis encrasicolus

Karadeniz ekosistemi içinde çok önemli bir

yeri olan hamsinin stoklarında son yıllarda bir

azalma ve değişkenlikler olduğu gözlenmektedir.

Bunun en önemli nedenlerini ise, düzensiz ve aşırı

avlanma ile birlikte Karadeniz ekosistemine yeni

dahil olan bir

mccradyi)

(Hamsi)Ctenophore türü (Mnemiopsisoluşturmaktadır3.

AMPHİBİA

(AMFİBİLER =KURBAĞALAR)

Bombina bombina

Adapazarı Sapanca Gölü, Terkos Gölü ve

Edirne civarında yayılış gösterir. Yaşadığı suların

kirletilmesiyle sayıları azalmaktadır.

(Kırmızılı Kurbağa)

Mertensiella caucasica

Yöresel adı

olarak bilinen bu tür, akarsu ve göze sularının

yakınlarında bulunur. Artmakta olan yerleşim

alanları ve doğal biyotoplarının bozulması nedeniyle

sayıları giderek azalan amfibi türleri arasındadır

(Kafkas Semenderi)"çiyan" olan ve Kafkas Semenderi

4

.

Triturus vulgaris

Trakya ile Kuzeybatı Anadolu'da yayılmıştır'.

Yaşadıkları durgun veya ağır akan suların çeşitli

sebeplerle yok edilmesi veya kirletilmesi sonucu,

nesli büyük bir hızla azalan bir semender

türüdür.

(Küçük Semender)

Triturus vittatus ophraticus

Şeritli semender olarak da bilinen bu alt tür,

Orta Karadeniz Bölgesi'nde Hopa'ya kadar olan

sahilden 2800 m'ye kadar (Kafkasya) yaşadığı bildirilmektedir

(Şeritli Semender)

6

daralması ve kirlilik nedeniyle nesilleri hızla

azalmaktadır

. Durgun Sularda yaşar, habitatlarının6.

Triturus Karelini

Karadeniz, Trakya, Kuzeybatı Anadolu ve

Ege'de yaşayan bu türün yaşadığı alçak ovalardaki

suların kirletilmesi sonucu türün yok olduğu söylenebilir

(Pürtüklü Semender)

5

.

REPTİLİA

(SÜRÜNGENLER)

Chelonia mydas

Eti çok makbuldür

büyük miktarlarda toplatılarak ihraç edilmiştir.

Böylece, başlangıçta bitmeyecekmiş gibi

(Çorba Kaplumbağası)5. 1950 yıllarında İskenderun'dan

EKİM-KASIM-ARALIK 1993 SAYI: 9

Çevre Dergisi

görünen bu türün 6-7 yıllık bir zaman içinde sayısı

oldukça azalmıştır.

Caretta caretta

Dalyan'dan Anamur sahillerine kadar yayılış

gösteren caretta'lar, yumurtlama alanlarındaki

plansız yapılaşma nedeni ile nesileri tehdit altındadır.

Nadiren Karadeniz'de rastlanır. Ege ve Akdeniz'den

toplanmış kabuk örnekleri vardır

(Adi Deniz Kaplumbağası)5.

Vipera kaznakovi

Yöresel adı

batı tarafı ile Suchum civarı ve Hopa'da rutubetli

biotoplarda yaşar. Vipera kaznakovi Türkiye'nin

zehirli yılan faunasına ait yedi türden

birisidir. Son yıllarda ülkemize gelen bazı yabancı

misafirlerin bazen de aracılar sayesinde toplatılıp

ülkelerine izinsiz götürdükleri derileri çok kıymetli

olan bir türdür. Bu nedenle nesilleri giderek

azalmaktadır

AVES

(Hopa Engereği)"kontra" olan bu tür, Kafkasya'nın7.(KUŞLAR)

Pelecanus crispus

Sayıları ancak 300 kadar olan bu tür, Kuş

Cenneti, Balık Gölü, ve Ereğli Gölü'nde ürerler

(Tepeli Kutan)2.

Anhinga rufa

Aşırı avlanma ve habitatının tahrip edilmesi

sonucu nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıyadır.

A.

kurutulması sonucu tükenmiştir

(Yılan boyun kuşu)melanogaster türünün ise nesli Amik Gölü'nün8.

Geronticus eremita

Dünyada yanlızca Şanlıurfa'nın Birecik ilçesinde

ve Fas'ın kıyı kesiminde üremektedir

üreyen koloni, kışı Afrika'nın doğu kesiminde

geçirir. Özellikle tahıla zararlı böceklerle

beslenen bu kuşlar 1950'deki sıtma ve çekirge istilasına

yönelik ilaçlama çalışlarından etkilenmiş ve

populasyonun üçte ikisi ölmüştür. 1977 de bir

üretme çiftliği kurularak koruma altına alınmıştır

Günümüzdeki sayıları tükenme sınırına gelmiştir.

(Kelaynak)8. Birecik'te9.

Oxyura leucocephala

Tüm dünyadaki populasyonun 19.000 kadar

olduğu tahmin edilmektedir

150 çifti Orta Anadolu'da üreyen bu tür, kışları

Burdur Gölü'nde görülür

(Dikkuyruk)10. Yaz aylarında 100-2.

Aquila chrysaetos

Yurdumuzun en güçlü yırtıcı kuşudur. Daha

çok kemirici hayvanlar, tavşan, karaca hatta tilkiyi

bile avlayabilir

kullanımı nedeniyle nesli tükenmektedir.

(Kaya Kartalı)11. Son yıllarda tarım ilaçlarının yoğun

Buteo buteo

Yurdumuzda nesli tehlike altındaki yırtıcı

kuşlarımızdandır. Temel besini tarla faresidir

Tarımdaki kimyasal mücadeleden en fazla etkilenen

bir türdür.

(Şahin)11.

Accipiter gentilis

Yavruları toplanarak eğitilip avda kullanıldığı

için, yurdumuzda son derece azalan bir türdür

(Çakır Kuşu)1'.

Pandion haliaetus

Sulak alanlarda çok seyrek olarak görülmektedir.

Güney Doğu Anadolu dışındaki bütün bölgelerimizde

rastlanmıştır''.

(Balık Kartalı)

Alectoris chukar

Kayalık ya da otluk açık arazilerde bulunur.

Tohum ve küçük meyvelerle beslenir. Son yıllarda

aşırı avlanma yüzünden sayıları azalmıştır.

(Kınalı Keklik)

Phasianus colchicus

Çalılık ve ağaçlıklara yakın ekin tarlalarında

gezmeyi seven bu tür Orta Karadeniz'in vazgeçilmez

av hayvanıdır. Aşırı avlanma sonucu nesli tükenmeyle

karşı karşıyadır. Aynı familyadan Turaç'm

(Sülün)

(Francolinus françolinus)

üretme istasyonlarında korunmaktadır.

soyu ancak

Striqiformes

Yurdumuzda bulunan tür sayısı 8'dir. Bunlardan

puhu kuşu

aluco)

(Baykuşlar)(Bubo bubo), alaca baykuş (Strixve bahkpuhu kuşu (ketupa zeylonensis)

nün soyları tükenme tehlikesiyle karşı karşıyadır.

Kulaklı orman baykuşu

(Asio atus) ve peçeli baykuş

(Tyto alba)

ise oldukça büyük tehlike altındadır

11

MAMMALİA

.(MEMELİLER)

Castor fiber

Türkiye'de halen varlığına dair kesin buluntular

olmadığı konusunda araştırmacılar birleşmektedir.

1963 yılında Ceyhan çevresinde 3-4 tane vurulduğu,

l tane canlı yakalandığı, 1959'da Kahramanmaraş

yakınında Körsulu Çayı'nda vurulduğu

kaydına rastlanmıştır. Her hangi bir müze materyali

yoktur

(Avrupa Kunduzu)12.

Grompus griseus

Üst çenesinde diş bulunmayan bir tür olup küt

bir burnu vardır. Karadeniz'de de rastlanır. Açık

boz gövdesini kaplayan bıçak yarasına benzer birbirini

kesen izler tanınmasını kolaylaştırır

Karadeniz kıyılarındaki yoğun populasyonun

korunabilmesi için balıkçılar avlanma usulleri ve

yunus hakkında bilgilendirilmelidir.

(Karadeniz Yunus Balığı)9. Özellikle

Felis leo

Son olarak 1970 yılında Güneydoğu Anadolu'da

avlanmış, o tarihten sonra herhangi bir kayda

(Kaplan)

EKİM-KASIM-ARALIK 1993 SAYI: 9

Ekoloji

rastlanmamıştır

2.

Panthera pardus

Türkiye'de yakın tarihlere kadar Doğu

Anadolu Bölgesi'nde, Ege Bölgesi'nin güney

kesimlerinde ve Akdeniz Bölgesi ormanlarında

yaşadığı bilinen bu türün 1974'-

ten beri izine rastlanılmamıştır

korunmasında av yasağı yeterli değildir.

Aynı zamanda habitatının korunması gereklidir.

(Anadolu Parsı)9. Bu türün

Panthera leo persicus

Anadolu'nun Batı, Orta, Güney ve Güneydoğu

bölgelerinde, 12. yüzyıl sonlarına

kadar yaşamıştır. Bazı araştırmacılar, 19.

yüzyılın ikinci yarısında, Fırat Vadisi'nin

alt kesiminde, Birecik çevresinde arslana rastlandığını

belirtmektedirler. (Danford, 1880)

(Arslan)

Acinonyx Jubatus

Kedi familyasından soyu tükenmiş bir türdür.

19. Yüzyıl'a kadar Güney Anadolu'da yaşamıştır

(Çitah)2.

Monachus monachus

Başta Foça, Karaburun ve Anamur olmak

üzere Akdeniz kıyılarında yayılış gösterir. Kıyıların

kalabalıklaşması, kirlenmesi, balığın tüketilmesi

kısacası habitatının insan eliyle bozulması nedeniyle

ortadan kaybolma tehlikesiyle karşı karşıya

kalmıştır. Türkiye'deki populasyonda 1970'li yıllardan

günümüze %80 civarında bir azalma gözlenmiştir

(Akdeniz Foku)

13

.

Elephas maximus asurus

M. Ö. 1. yüzyılın başına kadar Kahramanmaraş

ve Hatay illerindeki göl ve bataklıkların çevreleri

ile Fırat ve Dicle'nin Suriye sınırına yakın vadilerinde

yaşamıştır

(Asya Fili)2.

EKİM-KASIM-ARALIK 1993 SAYI: 9

Çevre Dergisi

Equus hemionus anatoliensis

Bu türün, 12. yüzyıl sonlarına kadar Doğu

Anadolu'da Murat, Karasu çevrelerinde yaşadığı

belirtilmektedir

(Yaban eşeği)2.

Bos primigenius Bojanus

Bu hayvan Anadolu'nun her tarafında M.Ö.

l. yüzyıla kadar yaşamıştır

(Yaban Öküzü)2.

BİTKİLER ALEMİ

TOHUMSUZ BİTKİLER

Algler

Cyanophyceae familyasını oluşturan, sularda

besin zincirinin ilk basamağı olan algler, tek hücreliden

kolonial duruma, iplik biçiminden karışık

gelişmiş talluslu yapılara kadar değişik biçimlerde

gözlenebilmektedir. M.Ö. 2700'lü yıllardan beri

kullanılan bu bitkiler, hem tıbbi hem de ekonomik

olarak öneme sahiptirler. Kozmetik sanayii, cam

sanayii, kimya sanayii, gıda sanayii, boya sanayii,

tekstil, kauçuk, kağıt, inşaat, ilaç sanayiileri gibi

pek çok sanayii alanında çok büyük öneme sahip

doğal değerlerimizdendir

Bu grup, suların kirletilmesiyle birlikte giderek

azalmaktadır. Bu olayın büyük boyutlara ulaştığı

İzmir ve İzmit körfezleri en çarpıcı örneklerdir.

14.

Fungi

Protein ve vitaminlerce zengin, buna karşılık

düşük kalorili olan mantarların ekonomik değeri

yüksektir. Bazı mantarlar insan hayatı için tehlikeli

olmasına rağmen, ilaç sanayiinde kullanılan

önemli türleri de vardır. Özellikle

gibi ekonomik öneme sahip şapkalı mantar türlerinin

bilinçsiz toplanılması tabii populasyonu büyük

(Mantarlar)Morchella sp.

zarara

son 20 yılda çevre kirliliğinin ve asit yağmurlarının

pek çok mantar türünün tükenmesine etkisi olmuştur.

Aslında mantarların insanlar için önemi büyüktür.

Kaybolan bu değerler insanlığın kaybıdır.

Organik atıkların temizlenmesi, fotosentez için

mutlak gerekli olan CO2'in ortama verilmesi ve

toprağın humus miktarının artması gibi yaşadıkları

ortamda çok büyük faydalar sağlamaktadır. Bunun

yanında besin olarak, ekmeğin besin değerini yükselten

maya olarak, fermantasyon endüstrisi ilaç

endüstrisi ve gıda endüstrisi gibi birçok alanda

kullanılmaktadır

uğratmaktadır. Bunun yanında, özellikle15.

TOHUMLU BİTKİLER

Gymnospermae

(Açık tohumlular)

Abies nordmanniana

Karadeniz Göknarı

Kafkasya Göknarı olarak da isimlendirilen bu

tür, ülkemizde Kızılırmak nehrinden başlayarak

Batı Kafkaslara kadar uzanan bir bölgede, genellikle

dağların denize bakan kısımlarında bulunmaktadır

(Stev.) Matff. Doğu

16

.

Picea orientalis

Dünya'da yanhzca Türkiye'nin Kuzeydoğu

Bölgesi'nde (Ordu-Melet suyu ile Gürcistan sınırı

arasında) ve Kafkaslar'da yayılış göstermektedir.

Bu ağaç türümüz bazı böcek ve mantar hastalıkları,

çok eski zamanlardan beri devam etmekte olan

usulsüz ve tekniğe aykırı yararlanmalar nedeniyle

ve doğal yapay gençleştirme çalışmalarında yapılan

yanlış uygulamalar sonucu gittikçe azalmaktadır

(L.) Link. Doğu Ladini

17

.

Cedrus Hbani

Sediri

Sarıçam, karaçam, meşe gibi ağaç türleri ile

karışık halde bulunurlar. Bugün özellikle sosyal

baskılar sonucu habitatı daralmakta, mevcut genetik

rezerv fakirleştirilmektedir. Asıl yayılışı Akdeniz

Bölgesi'nde yapan Toros Sediri bu ana yayılışından

başka Erbaa-Niksar dolaylarında doğal

olarak yetişmektedir

yapılan orman tahripleri ile doğal veya yapay

gençleştirme ve ağaçlandırma çalışmalarında yapılan

yanlış uygulamalar sonucunda mevcut gen havuzu

hem daraltılmakta hem de genetik kirlenmeye

sebep olmaktadır.

A. Rich. Niksar-Erbaa Toros18. Alan kazanmak amacıyla

Anqiospermae

Tıbbi ve kokulu bitkiler uzun zamandan beri,

özellikle geçen yüzyılın ortalarından itibaren, tabiattan

toplanarak yurt dışına satılmaya başlanmış,

ayrıca dünyada gittikçe yaygınlaşan tabii bitkilerin,

hastalıkların tedavisinde kullanılmasına paralel

olarak yurt içinde de kullanılmaları gittikçe ağırlık

kazanır olmuştur. Bu grup bitki türlerinin çeşitli

organlarının, özellikle kök ve rizomlarının, bilinçsiz

ve aşın toplanmaları sonucu, bazı bitki türlerinin

nesilleri oldukça azalmış, veya ortadan kalkacak

hale gelmiştir.

(Kapalı Tohumlular)

Anemone L.

Dik duruşlu çok yıllık otsulardır. Dip yapraklan

parçalı, çiçek aktinomorf ve 5- çok tepalli.

Akenler çok sayıda. Ülkemizde 7 türü vardır.

(Dağ Lalesi)

EKİM-KASIM-ARALIK 1993 SAYI: 9

Ekoloji

Cyclamen L.

Yumrulu çok yıllık otsular. Yapraklar uzun

saplı ve kordat. Çiçekler tek, korolla tüp şeklinde,

lopları geriye doğru kıvrık duruşludur. Ülkemizde

10 türü bulunur. Bunlardan 4 türü yanlız Anadolu'da

yayılış gösteren endemik türlerdir.

(Siklamen)

Glycyrrhiza glabra

Çok yıllık bir bitkidir. Çiçekler yaprak koltuklarında

kimoz veya rasemuz durumda, korolla

mavi veya menekşe rengindedir. Meyvası kırmızımsı

-kahverengi yuvarlak bir legümendir. Köklerinden

meyan balı (succas liquinitiae) elde edilir

ve bu madde eczacılıkta kullanılır

oldukça bilinçsizce toplanması bitkinin neslini

tüketmektedir.

L. (Meyan)19. Son zamanlarda

Lilium

Soğanlı çok yıllık otsulardır. Soğanlar pulsu

yapılarla örtülmüştür. Yapraklar çok sayıda, çiçekler

tek veya rasemuz veya şemsiye durumunda.

Peri ant parçaları serbest ve kuvvetli geriye kıvrılmış.

Ülkemizde 5 türü vardır. Süs bitkisi olarak

yetiştirilir. Kolayca çoğalabilmesine rağmen

candidum

kaybolmak üzeredir.

L. (Zambak)Lilium(Ak Zambak) Türkiye doğasından

Galanthus

Soğanlı çok yıllık otsulardır. Yapraklar kaidede

ve iki adet, çiçekler tek, aşağı sarkık duruşlu ve

beyaz renktedir. Ülkemizde 9 türü bulunur.

Hooker

bir türdür. Türkiye her yıl 30 milyon kardelen

ihraç etmektedir.

L. (Kardelen)G. elwessiBatı Anadolu'da yayılış gösteren endemik

Orchis

Yumrulu çok yıllık otsulardır. Yapraklar değişik

şekillerde, beneksiz. Ülkemizde 20 türü vardır.

Gıda sanayi'nde kullanılır. Bu bitki türü de

yok olmaya yüz tutmuştur.

Bunların yanında bilinçsiz otlatma, tarla açma,

orman yangınları, fabrika artıklarının sebep

olduğu kirlilik bitki türlerinin neslini hızla azaltmaktadır.

Buna en çarpıcı örnek, Murgul'daki fabrika

bacasından çıkan gazların çevredeki tüm bitki

türlerini yok etmesi olayıdır.

SONUÇ

Ekolojik bir sistemde bir canlı türünün neslinin

tükenmesinden en çok etkilenecek varlık, yine

insan olacaktır. Çünkü tabiatta mevcut her canlı

türünün bir görevi vardır. Orman alanlarının tahribi,

bilinçsiz zirai  ilaç kullanımından meydana gelmiştirL. (Sahlep)

EKOLOJİK DENGE VE YOK OLAN

DEĞERLERİMİZ